Spa, 5 augustus 2009. Van 20 september tot 5 oktober 1909 vond in het mondaine Spa de vijftiendaagse van de luchtvaart plaats. Tot 29 november loopt er een mooi opgebouwde tentoonstelling om het eeuwfeest van de luchtvaart kracht bij te zetten. Spa, Ville d’Air is niet alleen de titel van de tentoonstelling maar ook van een interessant luchtvaartboek.
Ballons
Reeds voor 1909 hadden er in de regio van het kuuroord ballonvaarten plaats. In 1904 vereeuwigde een fotograaf een ballonvaart boven de tuin van het casino. Eind 19e eeuw werden in België de eerste rally’s voor automobielen georganiseerd en vanaf 1906 begon de Automobile Club de Spa zich danig in de gemotoriseerde luchtsport te interesseren. Een eerste poging om in 1908 een vliegmeeting te organiseren liep uit op een sisser.
De eerste luchtvaartmeeting
Een jaar later was de « Quinzaine de l’aviation » echter een feit. Het evenement vond plaats van 20 september tot 5 oktober 1909. Het terrein dat werd uitgekozen lag op het grondgebied van Malchamps, rechts van de baan (Route de Malchamps) die van Spa naar Francorchamps leidt. Het huidige vliegveld ligt links van die baan. De eerste twee dagen van de meeting waren voorbehouden aan de montage en het testen van de vliegende kratten. De moerassige vlakte werd in een recordtempo omgevormd tot een vliegplein, inclusief houten loodsen. Op 22 september 1909 werd het vliegplein ingehuldigd door prinses Clementina van België, een dochter van koning Leopold II.
 | Op verschillende luchtvaartmeetings gebruikte men bestaande prentkaarten die verkocht werden aan het publiek. Op de achtergrond van deze kaart is het Malécot-luchtscheepje te zien dat in 1909 niet op de affiche stond van de vijftiendaagse. De foto werd genomen in het Franse Issy-les-Moulineaux, niet in Spa. Aviateur Léon Delagrange was wel aanwezig in Spa. (Archief Jean-Pierre Lauwers) |
De eerst aviateur die opsteeg was Léon Delagrange. Louis Paulhan probeerde daarna te vliegen maar na 40 meter zakte hij al hopeloos weg in de modder. Ook zijn latere pogingen draaiden op niks uit. ‘s Anderendaags kwam Roger Sommer zijn zegje doen. Hij vroeg niks minder dan een houten startbaan van 150 meter. In twee dagen tijd werd voor hem een piste in mekaar getimmerd. Omwille van het slechte weer was de rest van het terrein vrijwel onbruikbaar om op te stijgen. Een zwarte vlag maakte het publiek duidelijk dat een piloot niet zou vliegen. Wit betekende dat hij het ging proberen. Bij een rode vlag zou er zeker gevlogen worden. Konden we in het prille begin van de aviatiek wel over zekerheden spreken ? Een grote publiekstrekker was de eenmalige vlucht van de Zodiac III, het bestuurbare luchtschip van graaf de la Vaux, de stichter van de Aéro-Club de France. Het slechte weer speelde de « Quinzaine » echter parten en heel wat bekende namen zijn nooit opgedaagd. De internationale schare piloten werd aangevuld met enkele lokale amateurs.
Keerpunt voor een rally
Tussen 18 juni en 2 juli 1911 had een internationale luchtvaartrally plaats tussen Frankrijk, België, Nederland en Engeland. Van de 52 deelnemers die in Parijs vertrokken, bleven er slechts 18 over voor de tweede etappe. De eerste dag sneuvelen al drie piloten. Op 21 juni stond een retourvlucht Luik-Spa-Luik op het programma. Omwille van het slechte weer werd geen landing meer voorzien in Malchamps. De deelnemers moesten alleen het terrein van Spa overvliegen, dat was al straf genoeg. Het veld van Malchamps werd nu Bellefagne genoemd, dat klonk stukken beter dan Malchamps, vrij vertaald «slechte velden». Tijdens de tentoonstelling in het centrum van Spa worden ook unieke filmbeelden getoond van deze wedstrijd. De film werd becommentarieerd door wijlen kolonel «Mike» Terlinden.
 | Vitrine met kostbare documenten en foto’s over het Circuit Européen d’Aviation van 1911. Het prijzengeld voor de rally was equivalent aan 2.300.000 euro’s, niet mis. |
Vliegeren
In de tentoonstellingskasten liggen werkelijk knappe, historische documenten. Wat de periode voor de Eerste Wereldoorlog betreft, besteedt het museum aandacht aan een internationale wedstrijd voor vliegers, van 18 tot 25 augustus 1912. Alle toestellen « zwaarder dan lucht » trokken toen de belangstelling, dus ook de windvliegers. Onder de aanwezigen herkende het publiek Arthur Batut, een van de eerste luchtvaartfotografen. In 1888 bevestigde hij zijn fototoestel onder een windvlieger, zo maakte de Fransman zijn eerste spraakmakende luchtfoto’s. In het erecomité zat o.a. majoor Baden-Powell, broer van de stichter van de scouts en tevens pionier van vluchten met cerf-volants. Een hele reeks vliegers werd aan mekaar gekoppeld en met een kabel verankerd aan de grond of aan een lier. Onder de vliegers werd een mand gehangen die plaats bood aan een moedige waarnemer of fotograaf.
 | Diverse vliegers. Linksboven de L’Aigloplan. Daaronder de grote “L’Aéro-photo nr.1”. Een serie van deze doosvormige vliegers werd aan elkaar gekoppeld om voldoende draagkracht op te wekken. Rechtsboven de “Cerf-Aéroplane Nr 4”, die kon gebruikt worden voor luchtpubliciteit. Hij hing vast aan een lier. Het was toen een kostbaar ding. Als de vlieger zich lostrok kon de eerlijke vinder rekenen op een fikse beloning. Merk ook de prachtige affiche voor de vliegerwedstrijd. |
Ville d’Air in een boek
Marc Joseph is de auteur van het boek « Spa, Ville d’Air. 100 ans d’activités aériennes dans une ville d’eaux ». Marc : « Er bestaat inderdaad nogal wat verwarring over de benaming van het vliegveld. Als we spreken over Malchamps en Bellefagne gaat het om precies dezelfde locatie. Op het lager gelegen deel van het huidige vliegveld van Spa-La Sauvenière, de plaats waar nu de startbaan ligt, was vroeger het hippodroom. In de jaren dertig werd een landingsbaan aangelegd tussen de renbaan en de tribunes. Dat vliegveld van La Sauvenière werd ingehuldigd op 21 augustus 1932. Op 5 juni 1938 werd dan het terrein ingehuldigd van het toekomstige vliegveld van Spa, een terrein dat heel wat groter was dan het toenmalige hippodroom. » In zijn boek vermeldt Marc Joseph ook het tijdelijke vliegveld van Sart, een terrein dat enkel mocht gebruikt worden mits toestemming van de RAF. Het vliegveld zou rond 1920 gebruikt worden voor een vlot transport van deelnemers en poststukken aan de conferentie over de WO1-herstelbetalingen die in Spa werd gehouden.
 | Auteur Marc Joseph is Inspecteur ‘d Aéroport op het vliegveld van Spa. Het huidige vliegveld van Spa ontstond uit het hippodroom. Het boek van Marc, een uitgave van het Musée de la Ville d’eaux, (96 blz, A4, kleur) kost 15 euro, exclusief verzending. Voor meer info stuur je best een e-mail naar info@spavillaroyale.be. |
 |  | |
| In 1938 werd een speciale postkaart uitgegeven voor een vlucht Spa-Brussel. De eerste luchtvaartmeeting vond nochtans plaats in 1909. De kaart verwees naar het luchtvaartevenement dat men in 1908 wou organiseren maar dat toen niet is doorgegaan. (Archief Jean-Pierre Lauwers) | ||
Oorlog en landbouw
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was er weinig activiteit. Mooie foto’s zijn te bewonderen van een Fiat BR.20 Cicogna die een noodlanding had gemaakt op weg naar Melsbroek en door de straten van Spa naar het vliegveld werd getrokken. Vanaf 1943 werd het vliegveld van La Sauvenière gecultiveerd voor de landbouw. Op de tentoonstelling hangt ook de ontwerptekening voor het monument dat werd opgericht voor de omgekomen bemanning van de Lancaster I ME581 BQ-D. Het staat in het natuurpark Fagne de Malchamps, nabij het huidige vliegveld. Geniet bij uw volgende bezoek aan Spa zeker van dit prachtig stuk natuur. Het stijlvolle monument, getekend door de lokale architect Oscar Bertholet, is echter moeilijk te lokaliseren.
 | Foto’s en een Lysandermaquette illustreren de periode van de Tweede Wereldoorlog. De presentatie van de vitrines is zeer verzorgd en duidelijk. De waardevolle documenten komen goed tot hun recht. |
Valschermspringen
Het tot landbouwgebied omgevormde terrein werd na de bevrijding, dankzij de medewerking van het Amerikaanse leger, terug hersteld als vliegveld. Vanaf 1947 ging de Regie der Luchtwegen, in opdracht van het Ministerie van Verkeerswezen en de stad Spa, het terrein uitbaten als openbaar vliegveld voor de toerismeluchtvaart. De oprichting van de l’Aéro Club de Spa, de herleving van de sportvliegerij en het dynamisme van Verviers-Aviation deden de luchtvaart in Spa na de Tweede Wereldoorlog herleven.
Door de regionalisering werd het vliegveld begin jaren negentig overgedragen aan het Waalse gewest. Het spreekt vanzelf dat het zweefvliegen en het valschermspringen op de tentoonstelling niet vergeten werden. Spa is zeker een van de belangrijkste trekpleisters voor zowel leerlingen als ervaren parachutisten. Momenteel wordt Spa vooral gebruikt door de Royal Aéro Para Club de Spa, het Skydive Center en Héli & Co. Deze laatste firma heeft een vloot helikopters voor scholing, luchtfotografie, luchtdopen, e.d. Sterren van het nabijgelegen F1-circuit van Spa-Francorchamps maken graag gebruik van het sympathieke vliegveld.
 | De trofee « Challenge Pitz » verwijst naar Charles en Liliane Pitz. Zij legden de grondvesten van de Aéro Para Club de Spa. Beiden kwamen om het leven tijdens het uitoefenen van hun geliefde sport. |
Er zijn tweetalige brochures beschikbaar die u door de tentoonstelling loodsen. De suppoost vraagt de bezoekers uitdrukkelijk om enkele van de tentoongestelde stukken niet te fotograferen. Kinderen kunnen tijdens uw bezoek deelnemen aan een spel, tof gevonden. Voor de verzorgde en goed gedocumenteerde tentoonstelling en voor het boek werd ondermeer geput uit de rijke collectie van het Musée de la Ville d’eaux. Schitterende luchtvaartfoto’s uit het archief van het Spawater, dat is op zijn minst een verfrissende vondst.
Deze tip van auteur Marc Joseph willen we u zeker niet onthouden. Ga naar Google maps en bekijk het satellietbeeld van het huidige vliegveld. Je zal merken dat de plaats waar de renbaan heeft gelegen nog altijd zichtbaar is. Toch wonderlijk, die Google-technologie !
 | De tijdelijke tentoonstelling « Spa, ville d’air : 100 ans d’activités aériennes » loopt nog tot 29 november 2009 in het Musée de la Ville d’eaux – Villa Royale, Avenue Reine Astrid 77b in Spa (Tel: 087/77.44.86, www.spavillaroyale.be). |
Frans Van Humbeek
Foto’s: Paul Van Caesbroeck
